Rrefenja e Beratit

Kjo është një gojëdhënë e lashtë shqiptare për Beratin:

Dy vëllezër të fuqishëm dhe të hijshëm, Tomorri dhe Shpiragu, u zunë për një vajzë të bukur pas së cilës të dy kishin lënë mëndtë. U zunë aq fort e aq shumë saqë filluan të luftonin midis tyre. Tomorri luftonte me shpatë dhe Shpiragu me topuz. Tomorri e goditi Shpiragun me shpatë dhe ia bëri trupin vija vija. Shpiragu e goditi Tomorrin me topuz duke ia bërë trupin gjithë hone e gropa. Të dy trima e të pamposhtur luftuan e u vranë derisa dhanë shpirt. Vajza e mjerë që i shikonte, nuk mundti ta ndalte dyluftimin.

Ajo u ul ne gjunjë dhe qau, e qau, dhe i lau trupat e të dy trimave me lotët e saj. Ajo qau aq shumë, derisa më në fund, trupi i saj u ngurtësua dhe u be një gur i madh e i rëndë. Mbi atë gur më vonë u ndërtua dhe qëndron edhe sot e kësaj dite kalaja madhështore e qytetit të Beratit. Nga lotët e saj u krijua një lumë i rrëmbyeshëm, lumi Osum, që rrjedh pranë Beratit. Dy vëllezërit, dy trimat, u shndërruan në male, aty ku ranë dhe qëndrojnë edhe sot krenarë e madhështorë ne dy krahët e qytetit te Beratit, Tomorri dhe Shpiragu. Tomorri është i lartë e i rëndë, dhe trupin e ka gropa-gropa, nga goditjet e Shpiragut. Shpiragu ka rëne përsëgjati dhe shpatet i ka vija-vija, nga të prerat e Tomorrit.

Për më shumë:
Qyteti i Beratit
Bukurite e Osumit
Agim Bacelli per Baba Tomorrin

Cfare thote kusia?

Një mbret i ri, në moshë rreth 25 vjeç, i pa martuar, e trashëgoi fronin nga i jati. Ai djalë ishte pak i çuditshëm për mbretërinë, sepse pyetjeve të tija, të pakët ishin ata që mundeshin ti përgjigjeshin! Bashkë me fronin, nën urdhërat e tij ishin edhe të gjithë ata që i kishin shërbyer me besnikëri babait të tij. Njëri nga këta ishte një këshilltar me gradën gjeneral, i vjetër në moshë, rreth të 60-tave, dhe me flokë të thinjur.
Një ditë prej ditësh, Mbreti dhe Gjenerali, kështu quhen në përrallë, ishin duke biseduar në dhomën mbretërore, rreth oxhakut sepse ishte vjeshtë dhe koha kishte filluar të ftohej. Në çengelin e oxhakut, ishte varur një kusi me ujë, e cila përdorej për të mos u tharë ajri i dhomës. Për një moment nuk po fliste asnjëri dhe dëgjohej vetëm kllu-kllu i ujit që valonte dhe tek-tuk ndonjëçik ujë që binte në zjarr, duke lëshuar atë zhurmën karakteristike të tij. Kush ka qën mbret, e di shumë mirë se ç’do të them! Befas Mbreti e pyet Gjeneralin:
- Çfarë thotë Kusia?


Gjenerali qeshi! Duke menduar se Mbreti bënte shaka, sepse nuk e kishte dëgjuar herë tjetër këtë lloj pyetje! Por Mbreti këmbënguli dhe e pyeti përsëri:
- Çfarë thotë Kusia?
Përsëri Gjenerali ja ktheu me të qeshur:
- Kusia? Çfarë do thotë? Asgjë!
- Jo! – Ja ktheu Mbreti.- Ajo thotë një gjë!
- Po çfarë do thotë Kusia?- Ju përgjigj Gjenerali me kureshtje.
- Atë dua të gjesh. – I tha Mbreti i vendosur dhe prerë.- Përndryshe nuk meriton të jesh pranë meje.

Gjenerali e kuptoi se Mbreti nuk bënte shaka, por nuk dinte si ti përgjigjej! Mbeti i shtangur dhe u ngrit rrëmbimëthi duke kërkuar leje të largohej.
- Ik. -I tha Mbreti- Ke tre ditë afat për t’a gjetur!

Gjenerali u largua, duke mos e kontrolluar fare veten! Në dalje të portës së jashtme, u përplas me Bahçevanin e pallatit. Edhe Bahçevani ishte një burrë i moshuar, pothuajse në një moshë ma Gjeneralin.
- Ej! Ku i ke sytë? Nuk shikon ku i hedh këmbët? – I foli Bahçevani.
- Ou! Më fal! Nuk e kisha mëndjen!- Ju përgjigj Gjenerali.
- Ku e kishe mëndjen?- E pyeti Bahçevani.
- Lëre mos më pyet!- I tha Gjenerali.
- Po ti fol, se mund të ndihmojmë!- I thotë Bahçevani.
- Nuk e di por… Kështu, kështu… më ndodhi! I tregon gjithë historinë me Mbretin.
- Dëgjo këtu.- I thotë Bahçevani.- Unë nuk të jap dot xhevap, por e kuptoj se kot nuk të ka thën Mbreti! Këto janë nga ato fjalët që përgjigjen e kanë në hejbe, si i thotë një fjale të urtë! Po ti mos u mërzit se në një fshat jeton një vajzë e re, e cila u kthen përgjigje këtyre pyetjeve.
- Në cilin fshat? - E pyet Gjenerali.
- Një ditë larg është prej këtej. Ajo është shumë e zgjuar. Jeton vetëm me babanë.- E sqaroi Bahçevani.

Gjenerali pasi e dëgjoj me vëmëndje, mësoi edhe fshatin ku banonte vajza e zgjuar dhe vendosi që të nesërmen në mëngjez të shkonte atje për të mësuar përgjigjen që do t'i shpëtonte kokën!
Mezi priti të gdhihej! Sapo çeli dita i hipi kalit. Ishte i veshur civil, jo me uniformën ushtarake, që të dukej sa më i thjeshtë dhe mori rrugën për në fshat. Me vehten e tij bënte llogari, se si do gjente sa më kollaj shtëpinë e vajzës! Si do hynte në bisedë! Mendonte edhe ai ndonjë pyetje të ngjashme me atë pyetjen e Mbretit. E bëri llogari që në të ngrysur të gjendej në fshatin e duhur.

Në të perënduar të diellit u gjend në fillim të fshatit të adresuar. Ai ishte një fshat në rrëzë të një mali të lartë. Aty në anë të rrugës pa një fshatar, i cili po lëronte (plugonte) tokën me qe’! Pasi e përshëndeti, Gjenerali e pyeti nëse kishte zjarr për të ndezur një cigare, ndryshe nuk kishte se si të hynte në bisedë me fshatarin.
- Edhe zjarr kemi, edhe duhan kemi!- Ju përgjigj fshatari, një burrë rreth të 50-ave, me një bujari karakteristike të një të varfëri por fisnik!
Gjenerali i zbriti kalit, e la të kulloste në ledhin e arës dhe vetë shkoi u takua me fshatarin bujar. U ulën të dy ashtu siç ishin, mbi arën e sapo lëruar dhe e drodhën nga një cigare, duke përdorur gjethet e kallirit të misrit(lëpushka), në vënd të letrës. Kështu ishte atëherë! Duke tymosur duhanin e fortë të fshatarit, Gjenerali mendonte se si do vazhdonte biseda më tej!

- Ka ndonjë Han në këtë fshat që të gdhihemi për sonte, sepse jam për rrugë të gjatë?-Pyeti Gjeneral, për të hapur muhabet.
- Han nuk kemi në fshat, por... ti mos u mërzit se e kemi një copë kasolle për miq e për shokë!- Ju përgjigj fshatari.
- Të fleminderit por... nuk dua të të bezdis se ke kalamjt e tu e familjen tënde, e më duket sikur do të vë në siklet.- Ja ktheu Gjenerali.
- Ooo ç’është ajo? Unë vetëm një vajzë të vetme kam.
Aha ! Mendoi gjenerali. Paskam goditur në personin e duhur. Për këtë u gëzua dhe e pranoi me kënaqësi ftesën e fshatarit. Kështu që kishte kohë të mendohej edhe për “Kusinë” .
- Të faleminderit shumë! -Ja ktheu përsëri gjenerali dhe u ngritë, pasi u ngritë edhe Fshatari, i cili filloj të lëshonte të dy qetë kurse parmëndën e hodhi në krah. U nisën të dy, Fshatari përpara dhe Gjenerali mbrapa.

Gjenerali e pa të arsyshme që të mos i hipte kalit por, për respekt, ta ndiqte fshatarin më këmbë dhe kalin e mori për dore! Mbasi ecën një cop herë, gjenerali e pyet:
- Do më ngresh, a të të ngre?
Fshatari u mendua një cop herë. ”Po ky dreq! Unë kam parmëndën në krah! Ky kalin e ka bosh! Çdo të thotë me këtë?” E kuptoi se ishte pyetje me tjetër kuptim, ndaj bëri sikur nuk e dëgjoi.

Vazhduan përsëri rrugën. As Gjenerali nuk këmbënguli më. Më lartë rruga kalonte përmes varrezave të fshatit! Atje ishte një varr i freskët. Gjenerali përsëri pyeti Fshatarin duke u drejtuar nga varri i freskët:
- Po ky këtu? Rron apo ka vdekur?
Përsëri Fshatari u mendua! “Ky e shikon që është varrosur! Ç’do të thotë me këtë?” Përsëri heshti, pa kthyer përgjigje. Por edhe Gjenerali nuk i tha gjë.

Gjenerali mendonte se mbase gjente ndonjë kusi në zjarr, e kështu do ishte më e lehtë të hynte në temën që kërkonte!
Mbas pak arritën tek shtëpia e Fshatarit. Fshatari i foli vajzës së tij dhe ajo doli në oborr. Ishte një vajzë rreth 20 vjeçe, me flokët zeza si pënda e korbit, të gjata që i binin deri në mes dhe e bukur në fytyrë. Fshatari i dha urdhër që të priste e nderonte mikun! Ajo menjëherë pas përshëndetjes, i mori kalin nga duart dhe duke e ftuar të hynte brënda në odën e miqëve, shkoi të rregullonte kafshën e lodhur. Duke u larguar Gjenerali vuri re se vajza çalonte pakëz.

Gjenerali hyri brënda në një dhomë të vogël me oxhak, zjarri ndezur dhe në zjarr vënë një kusi, mbi një perosti! Sa u gëzua Gjenerali kur gjeti një ambient të tillë!Pas pak erdhi edhe Fshatari dhe i uroi mirseardhjen mikut, sipas zakonit, duke i dhënë edhe dorën. Pasi u takuan,Gjenerali përsëri pyeti:
- Çfarë thotë kusia?
Fshatari përsëri bëri sikur nuk e dëgjoi, pasi nuk dinte çfarë ti përgjigjej!

Pas pak erdhi vajza e cila u pruri kafetë dhe i uroi mirseardhjen edhe mikut të sapo ardhur. Pasi pinë kafenë, Fshatari ju drejtua vajzës, tek e cila gjithmonë kishte gjetur sqarim për shumë gjëra që ai nuk i kuptonte.
- Moj bija ime! E ftova këtë mikun në shtëpi sepse është për rrugë të largët dhe më erdhi keq që nuk kishte ku të gdhinte natën!
- Po mirë bëre baba! Shtëpia për miq e për shokë është e hapur!
- Po mirë po... ky ma ka bërë tre herë borxh, e unë nuk dija si t’i përgjigjesha!
- Çfarë të tha baba?
- Po ja... e para! Kur po vinim lartë për në shtëpi ky më pyeti: ”Do më ngresh a të të ngre?” Unë nuk dija si t’i përgjigjesha e bëra sikur nuk e kuptova!
- Po mirë të ka thënë baba! Ai të ka thënë: ”Do më llafosësh a të të llafos?” Ju do kini qënë të heshtur?
- Eeee! Ashtu është. Nuk po fliste asnjëri.
Aty Gjenerali u bind se vajza vërtetë ishte e zgjuar.
- E dyta,- vazhdoi Fshatari- kur kaluam tek varri i …filanit! Prapë më pyeti: “Po ky, është gjall apo ka vdekur?”
- Po mir të ka thënë baba! Ai të ka pyetur: "Ka lënë trashëgimtar, apo është shuar fare?"
- Aaa! Nuk e kuptova moj bijë. Po do më falësh se aq ma pret kjo rradake!- I tha Fshatari së bijës.
Gjenerali tani mezi priste të dëgjonte përgjigjen e asaj që kishte marrë udhën, e që do t’i shpëtonte kokën! I hapi sy e veshë, pa folur, për të dëgjuar dialogun që bënin babë e bijë!
- E treta moj bijë! Sapo erdha këtu më pyeti: ”Çfar thotë kusia?” Unë prapë nuk dija ç’ti thosha! Flet kusia? Ndaj e lashë që të të pysja!
- Aaa! Edhe kusia fletë! Për këtë e kam fajin unë, se u mora me punë dhe nuk kam kohë!
- Po çfarë thotë kusi moj bijë?
- Kusia thotë: “Do më hedhësh ujë të ul valën, apo të shuaj zjarrin?”

Kjo nuk i kishte shkuar kurrë në mëndje Gjeneralit! Prandaj e pyeti Mbreti?! Tani u kujtua ai se për nga shkalla ishte ai që duhej të ngrihej e ti hidhte ujë kusisë!Tani gjenerali e ndiente veten të çliruar e të pa mposhtur. Ai sapo kishte mësuar një sekret që të pakët ishin ata që e dinin!
Atë natë ndëjtën deri vonë duke biseduar, hëngrën, pinë, fjetën, pa u zbuluar se “Miku”, me të cilin bisedonin ishte këshilltari kryesor i mbretit!

Kur u ngritë Gjenerali në mëngjez, vajza ju solli kafenë. Duke pirë kafe,”Miku” i thotë Fshatarit, me qëllim që ta dëgjonte vajza dhe si do përgjigjej.
- Shtëpinë të mirë e paske, por oxhaku sikur është njëçikë shtrëmbër!- ( E kishte fjalën për vajzën që ishte e zgjuar por çalote pakë! )
Vajza e kuptoi, ku e kishte muhabetin “Miku” dhe ju përgjigj në momentë:
-S’ka gjë! Dorë ustai është! Mjafton që tymi ikën drejtë!-( E kishte fjalën se mjafton që e kam kokën plotë!…)

Gjenerali e pa se ishte vërtet për t’u admiruar, e shum e zgjuar, prandaj u ngritë, u përshëndet duke i falenderuar dhe u largua për andej nga erdhi!

Të nesërmen shkoi tek pallati i mbretit, i qeshur e i gëzuar. Kur e pa kështu Mbreti e kuptoi se do kishte ndonjë lajm të mirë.
- Hë?- E pyeti, pa pritur që ti thoshte ai.- E gjete ç’thotë kusia?
- Po. E gjeta!
- E çfarë thotë kusia në zjarr?
- Kusia thotë: Do më hedhësh ujë të ul valën,apo të shuaj zjarrin?
- Kush ta tha?- E pyeti Mbreti me një mënyrë këmbëngulëse, pasi ishte i sigurtë se nuk ishte mëdja e tij!
- Vetë e gjeta!- Ja kthen Gjenerali duke u skuqur në fytyrë.
- More... Që nuk është mëndja jote, për këtë jam i sigurtë. Por thuama se tani do ta pres vërtet kokën si gënjeshtar!
- Gjenarali detyrohet t’ja tregojë të gjithë historinë si i ndodhi, që ju të dashur “kalamaj” e mësuat më lartë. Por përralla vazhdon akoma!

Mbreti shkoi ne fshatin e largët në rrëzë të malit, e gjeti vajzën e zgjuar, dhe e mori për grua. Dhe të dy rruan e trashëguan.

Gjergj Elez Alia

Trim mbi trima kishte qënë gjithmonë Gjergj Elez Alia. Vjetë e vjet ai i kishte dal zot truallit të të parëve, ia kish mbrojtur nderin. Kish luftuar me topuz
e shpatë kundër armiqve të derdhur këtej nga deti e nga toka për të shkelur vendin, për t'a dhunuar e zhveshur. Dhe të gjithë këta armiq Gjergj Elez Alia i kish shtrirë përtokë pa frymë.
Por në luftrat e shumta me dhunonjës të shumtë trimi ynë kishte marrë nëntë plagë në shtat dhe tani kishte nëntë vjet që dergjej në kullë. Atë e kishin harruar të gjithë dhe e kishin lënë në dorë të fatit. Nuk e kishte harruar vetëm e motra që i rrinte ditë e natë mbi krye. I lante plagët me ujët e gurrës nëntë vjece, ia shpëlante me lotët e syve të saj, i terte gjakun me flokët e ballit; shtatin ia lidhte me shamitë e nënës, ia hijshonte me petka e moçme të tatës; armët e brezit ia rendiste mbi krye. Sepse kur i shihte armët pranë, bacë Gjergji e ndjente zemrën ende të ngrohtë, i ngjallej një fill shprese.


Ai i duronte si burrë dhembjet e plagëve kur i ndërronte motra shtatin. Vetëm një dhembje nuk e duronte dot Gjergji. Dhembjen për motrën e dashur të varrosur së gjalli pranë tij, në kullën e lartë, që t'i mjekonte plagët, të përkujdeseshe për të. Kjo dhembje e shtrinte Gjergjin si të vdekur, pa frymë.
E motra e Gjergjit s'kish patur kurë çaste gëzimi. Ndërsa shoqet e saj gëzonin të ritë e tyre, kishin dashuruar, ishin martuar, kishin lindur fëmijë, ajo rrinte gjithnjë mbyllur në kullë pranë Gjergjit të sëmurë.

Kështu kaluan të nëntë vjetët.

Vitin e nëntë u hap e mori dhenë fjala gjëmëmadhe se kish dalë nga deti një bajloz i zi, trim i fortë e i prapë, më i lig nga gjithë bajlozët e tjerë që kishin shkelur gjer atëherë truallin tonë. Ky bajloz i prapë i kishte hedhur vendit një rreng të rëndë; çdo derë ti jepte një dash të pjekur, çdo vatër ti dërgonte një vashë të njomë.
Bajlozi vriste ditë për ditë, digjte javë për javë një krahinë. Kishte vrarë aq kreshnikë sa tani askush s' kish zemër t'i dilte përpara e t'i priste hovin, sepse topuzi i tij ishte shumë i rëndë, shpata e tij ishte shumë e mprehtë dhe shigjeta e tij përshkonte tej e tej trupin e kreshnikut.

Kështu tërë vendi lëndonte nën thundrën e tij.

Gjergj Elez Alia s'dinte gjë; ai dergjej në shtrat si i vdekur e i pakallur në varr. Askush nuk vinte t'i qante brengën e ti kërkonte ndihmë sepse e dinin se s'kishte forcë as të dilte tek pragu i derës. Kur i erdhi rradha shtëpisë së Gjergjit që t'i jepte Bajlozit haraçin, dashin e pjekur dhe motrën, kjo, motra, qau me lot dhe u ankua dhe nëmi:

- O vëlla, po qysh na harroi neve vdekja e s'na mori!
Nëna e tata kalben të vdekur nën blir.
Shtati i vëllait kalbet së gjalli brenda në shtëpi.
Shtati i motrës do të bjerë në duart e balozit të zi ...
Pse vallë nuk shëmbet kjo kullë të na zërë brenda të dy?
Pse s'bëhet gërmadhë kjo shtëpia jonë?
Vdekja është më e ëmbël moj e zeza nënë se sa jeta pa nder.

Atëherë Gjergji u zgjua, shikoi përreth e s'dinte ç'kishte ndodhur. Kish ndjerë që i ishte lagur fytyra dhe kish pandehur se kulla i ishte rrënuar aq shumë sa ia shtinte shiun brenda. Zemra iu bë copë, shikoi motrën; dy vija lotësh ia përshkuan faqet e tretura. Dhe nga pikëllimi mallkoi kullën;

- Hej, u nxifsh moj kulla ime! Të mbuloftë fund e krye lëmashku. Paç banorë brevën e gjarprit!
Si më lëshove ti kaq shpejt pikat e shiut brenda në shtrat ?

Motra ia fshiu me dorë të dredhur lotët e i tha:
- Jo, more vëlla, nuk bie shi përjashta e nuk pikon çatia e kullës.
Ty të kanë lodhur fort plagët e shtatit dhe shkretia, prandaj s'di ç'flet; sytë e mi pikojnë lot vëlla !

Atëherë Gjergji i shtrëngoi dorën me atë pëllëmbën e thatë, i lëmoi ëmbël fytyrën, e shikoi me ata sytë e mallit dhe i foli me zjarr, si nuk kish folur kurrë:
- Pse qan moj motër ? Pse ma thyen kaq shumë zemrën ?
Shtati im ka nëntë vjet që po kalbet së gjalli.
Në këta nëntë vjet Gjergji yt s'ka pasur kurrë pushim e ka fërfëlluar gjithnjë si ai gjethi i ahut në faqe të shullërit.
Vallë a s'ke pasur të hash e të pish në këta nëtë vjet?
A s'të ka mbajtur ty vëllai me të veshur e të mbathur?
A të ka rënduar ndonjëherë me fjalë?
Apo tu mërzit vëllai dhe të ka lindur dëshira të martohesh e ta braktisësh?

Motra, ia mori dorën, ia vuri mbi ballin e saj dhe iu përgjigj bukur:
- Oh vëlla! Kaq shumë të paska mërzitur vuajtja që më flet kështu?
Hyfsha gjallë nën dhè në më shkon mendja për t'u martuar.
Të ngrënë e të pirë kam patur mjaft vëlla.
Edhe të veshur e të mbathur kam pasur mjaft,
Kurrë s'më ke rënduar me fjalë si sot.
Unë ty të kam tatë, ty të kam vëlla.
Po sot bacë Gjergji dua të qaj një brengë të madhe.
Si nuk t'u përkëmb vallë shtati në këta nëntë vjet që të dalësh gjer te praku i derës?
Si nuk u tha motra jote - e thaftë vera!
Po qysh të duroj unë e zeza turpin e ti shkoj bajlozit në derë?

Kur dëgjoi këto fjalë, bacë Gjergji i harroi të nëtë plagët e shtatit, i harroi të nëtë dhimbjet dhe brofi drejt e më këmbë sikur të mos paskësh lënguar kurrë në shtrat: i hollë, i gjatë, ashtu siç kishte qënë dikur trim mbi trima. I tha së motrës:

- O motër, merr tani gjogun e luftës e zbrit shpejt deri tek nallban vëllami.
I thuaj:
"Të dërgon falmeshëndet Gjergji, t'ia mbathësh mirë gjogun me patkonj hekuri të farkuar e thumba trungji, se do ti dalë bajlozit në shesh të burrave".
Po s'desh të ma mbathë gjogun nallban vëllami, hipi sërish e shko në derë të nallban dashamirit.

Vajza i hipi gjogut, e ngau shpejt, zbriti në qytet e shkoi drejt tek nallban vëllami.
- Puna e mbarë o nallban vëllami!
- Mbarë paç, moj vashë e largët!
- O vëllam, të dërgon falëmeshëndet bacë Gjergji t'ia mbathesh mire gjogun
me patkoj hekuri të farkuar e thumba trungji, se do t'i dalë baljozit në shesh të burrave.

Mirëpo në këta nëntë vjetët, që kur Gjergji ish varrosur së gjalli brenda në kullë, nallban vëllami e kish harrur fare vëllazërinë e vjetër. Ai nisi t'i flasë së prapthi së motrës së bacë Gjergjit.
- Po të m'i falësh - tha -moj vashë, ata sytë e ballit, unë do të shpëtoj Gjergjin tënd: do t'ia mbath mirë gjogun e do t'ia bëj të fluturojë si era.

Motra e Gjergjit ia ktheu me zemërim:
- C'po thua ashtu, o nallban, tu thaftë goja? Un pandeva se pata ardhur në derë të vëllamit, po e shoh se paskam rënë në derë të magjypit. Këta dy sy unë ia kam falur një hërë e përgjithmonë nënës e tatës që kalben nën dhè, ia kam falur Gjergjit tim që kalbet me nëntë plagë mbi dhè!

Kaq i tha motra e Gjergjit nallban vëllamit që e kish harruar vëllazërinë dhe i ra kalit e shkoi te nallban dashamiri.
- O nallban dashamiri - i tha - të dërgon falëmeshëndet bacë Gjergji, t'ia mbathësh mirë gjogun me patkonj të farkuar dhe me thumba trungji, se do të dalë të luftojë me bajlozin e detit.

Nallban dashamiri s'ia bëri fjalën dy po ia mbathi kalin mirë e bukur si për vete.
- I thuaj - tha - falëmeshëndet bacë Gjergjit e daltë faqebardhë në luftë.
- Rrofsh e qofsh o nallban dashamiri !... - ia ktheu vasha.
Mbrëmanet vajza u kthye në shtëpi dhe gjeti Gjergjin tek po priste nën hijen e blirit: i veshur e i mbathur me armët pranë. Ai kishte mposhtur dhimbjen e shtatit për të ruajtur nderin e shtëpisë së vet e të gjithë vendit për hakmarrje.

C'bëri Gjergj Elez Alia ?

Ia dërgoi falëmeshëndet Bajlozit të detit dhe i tha :
- Unë s'kam vashë për ty o bajloz !
Deshtë e vathës nuk i kam majmur për ty.
Kam vetëm një motër në shtëpi po nuk ta jap dot se s'ka kush të më lidhë plagët e shtatit. Ndaj të pres të dalësh në dyluftim në shesh të burrave.

Kur zuri drita të zbardhë majat ata të dy, Gjergji dhe Bajlozi i detit, dolën kaluar në fushë të luftës dhe zunë t'a thumbojnë shoqishoqin me fjalë. Bajlozi ish veshur me parzmore të rënda hekuri, kish vënë në kokë përkrenare celiku ish armatosur me
këpucë të rënda dhe shpatë të gjatë dhe kalin e kish ngarkuar me pllaka hekuri. Tundej dheu ku shkelte. Sapo pa Gjergjin të ligur e të tretur, kaluar mbi gjog, bajlozi qeshi me të madhe dhe i thirri :

- Nga varri qenkë ngritur o Gjergj!
Pse më ke nxjerë kot bre burrë në fushë të luftës ?
A nuk e di ti se mua më thonë bajloz deti ?
Unë kam shembur nga kali shumë kreshnikë dhe i kam dërguar në botën tjetër.
Ty do të shemb me gishtin e vogël !

Gjergji ia ktheu bukur :
- Mirë po thua o bajloz të lumtë goja !
Vërtetë unë kam nëntë vjet që kam marrë udhën e varrit se kam nëntë plagë në shtat, po pa arritur ende në varr ti më ktheve prapë, sepse ti më ke kërkuar motrën
përpara se të më kërkosh dyluftimin, ke kërkuar berat përpara se të kërkosh barinë !

Unë kam ardhur këtu të tregoj se ç'na thotë kanuni i të parëve tanë; të mos lëshojmë gjënë para se të lëshojmë armët, të mos i japim kurrë motrat bajlozit para se të vritemi me shpatë në shesh të luftës. Bëhu gati bajloz se të ka ardhur dita e fundit. Këtu i thonë Gjergj Elez Alia !

I lëshuan kuajt vrap në fushën e luftës tym më tym . Bajlozi i prapë mori në shenjë i pari dhe hodhi topuzin . Gjogu i Gjergjit përkuli të dy gjunjët dhe u ul. Topuzi i rëndë i bajlozit i fluturoi Gjergjit mbi krye dhe u ngul tutje dymbëdhjetë pash thellë nën lëndinë. Pluhuri u ngrit dymbëdhjetë pash lart. Kur i erdhi rradha Gjergjit e hodhi bukur topuzin e vet dhe e qëlloi bajlozin në shteg të ballit. Bajlozi u përkul dhe u gremis i vdekur. Kur u gremis u tund tërë fusha. Kali mori arratinë . Gjergji nxori menjëherë shpatën e mprehtë dhe ia ndau kryet nga trungu. Kryet ia vari në modhë të shalës. Trungun ia hoqi zvarë për këmbe nëpër fushë përmes ferrash dhe drizash dhe ia hodhi në një përrua. Gjaku i bajlzoit të zi rrodhi nëpër përrua, nxiu gjithë lumin. Tre vjet rresht vendi rreth e qark kundërmoi erë kërme...

Si e vrau bajlzoin e zi, trimi u kthye fitimtar në shtëpi, mblodhi gjithë shokët e u tha : -pa dëgjoni o shokët e mi, falë ju qofshin kullat e mia, falë ju qofshin gjithë paret e mia, falë ju qoftë gjithë malli dhe gjëja ime, amanet motrën e Gjergj Elez Alisë.

Dhe trimi u hodh të përqafonte motërzezën që e priste me gëzim. Të dyve zemrat u pushuan përnjëherësh. Vëlla e motër ranë përdhe të vdekur.

Vdekje më e lehtë dhe më e ëmbël s'ish parë kurrë. Shokët vajtuan me gjëmë të madhe, hapën pastaj një varr të gjerë sa t'i nxërë të dy vëlla e motër të përqafuar. Varrin e rrethuan me një muranë të bukur që të mos harrohej kurrë se sa shumë e kishte dashur vëllai motrën dhe motra të vëllanë, të mos harrohej trimi i madh Gjergj Elez Alia, që mbrojti nderin e vet dhe të shtëpisë dhe që shpëtoi vendin nga dhunat e bajlozit të zi.
Mbi krye shokët u mbollën atyre të dyve një bli të bukur, atje pushon ngaherë zogu i verës...


Kur nisi të dushkohet mali qyqja qëndroi mbi muranën e varrit të ri se e gjeti blirin të tharë. Fluturoi mbi sarajet e zeza dhe e gjeti tërë kulmin të shëmbur përdhe. Atëherë zuri vend në një dritare dhe i tha me përbetim shtegtarit që shkonte udhës:
- Dëgjo o shtegtar i malit, në qofsh duke kënduar kur të afrohsh kësaj ane pushoje këngën tënde, në qofsh duke qarë kur të afrohesh kësaj ane shtoje dhe më shumë vajin e gjëmën.
Unë kërkova bjeshkë më bjeshkë,
verova verim më verim,
mjerova shtëpi pas shtëpije
por kërkund nuk e pashë një trim si Gjergj Elez Alia.
Të gjitha shkuan e vanë,
Gjergj Elez Alia vdiq, motra e dhembshur vdiq,
kulla e lartë u shemb dhe murana e varrit s'njihet më,
as kulla e dikurshme,
po doli kënga që shkon si një yll drite nëpër shekuj
për të kënduar trimërinë e vëlait dhe dashurinë e motrës,
fismërinë e shpirtit të madh shqiptar
dhe kënga nuk vdes kurrë...


Përshtatur sipas rrëfenjës nga >Mitrush Kuteli.
Legjenda të tjera shqiptare: këtu.
Albanian Legends In English: Robert Elsie
Forumi Shqiptar ka një përmbledhje artikujsh e shkrimesh të tjera të Kutelit dhe mbi Kutelin këtu.

Ymer Agë Ulqini

Nuk po gjej një figurë të përshtatshme për këtë përrallë:
Nëse ndonjëri prej jush që e lexoni këtë blog dëshiron të krijojë vizatime të përshtatshme për këngët, vjerrshat, apo përrallat që mund të vendosim këtu, ju lutem më kontaktoni...


Dhe tani, sipas gojëdhanës:


Ymer Agë Ulqini


YMER AGË Ulqini ishte djalë në lule të moshës. Të sotmen u martua të nesërmen i erdhi kartë nga mbreti: "Ti Ymer Agë Ulqini të nisesh e të shkosh në luftë se po na sulmon armiku ... "Kjo kartë ishte e zezë, e hidhur se ndante trimin nga vasha. Po Ymer Aga ishte ushtar nuk e bëntë fjalën dysh. U ngrit, shaloi balashin, ngjeshi armët, shkoi u la shëndenë miqve, shokëve, nënës e atit, pastaj vajti e ia tha vashës: Moj vasha ime, mua më dërgon mbreti fjalë të shkoj në luftë e duhet të nisem.




- Merrmë dhe mua me ty Ymer Agë -, i thotë vasha.
- Jo vashë nuk të marr dot, se atje i thonë luftë e lufta është për burrat. Unë dua të më japësh besën se nuk do të martohesh e do më presësh derisa të kthehem.
Më thuaj sa do të më presësh ti mua moj vasha ime ?
- Do të të pres nëntë ditë
- Nëntë ditë janë pak moj vashë, udha ime është e gjatë dhe lufta është e gjatë, se kjo luftë bëhet në dhe të largët. Në më do siç të dua të më presësh nëntë vjet e nëntë ditë. Si të shkojnë të nëntë vjetët e të nëntë ditët e unë të mos kthehem ti vashë martohu e trashëgohu se kështu qënka thënë, atëherë unë s'do të jem gjallë.
Vasha psherëtiu
- Mirë Ymer Agë do të të pres nëtë vjet e nëntë ditë.
Kështu e lidhën fjalën ata të dy. Ai të shkojë në luftë, ajo të presë nëntë vjet e nëntë ditë. Ymer Aga i la shëndenë vashës, i hipi balashit e shkoi me zemër të ngrohtë në luftë. Kali ikte e linte prapa një re pluhuri që ngrihej në udhë. Kalorësi nxitonte të arrinte sa më shpejt në luftë. Trim ishte Ymer Agë Ulqini por armiku ishte i madh e i shumtë. Që në përpjekjen e parë të tij iu turrën mizëri kalorësish
të veshur me hekur. E qarkuan dhe e qëlluan me shpatë, Ymer Aga luftoi si burrë, shtriu përdhe shumë burra, plagosi shumë të tjerë po në luftë e sipër i vranë balashin. Sa ia vranë balashin Ymer Aga luftoi në këmbë gjersa iu thye shpata. E zunë rob e hodhën në burg brenda në kështjellë. Qarkuan nga të katër anët me gurë mure të lartë dhe e mbajtën derë për nder se kishte qënë trim dhe trimi nderohet kudo. Aty në dhe të huaj në burg shkojnë ditët e bëhen javë, shkojnë javët e bëhen muaj, shkojnë muajt e bëhen vjetë. Një dy, tre, më shumë...
Mirëpo Ymer Agë Ulqini e ka zemrën të ngrohtë sepse vasha i ka dhënë fjalën ta presë në shtëpi nëntë vjet e nëntë ditë. Ai ha bukë, pi verë, qesh, ju jep zemër shokëve i bie ciftelisë. Dëgjon bija e mbretit të huaj e çuditet.
C'është ky njeri - thotë - që s'tutet se është burg brenda në burgun e kështjellës.
- Eshtë Ymer Agë Ulqini - i thonë.
- Të fortë e paska zemrën.
- Të fortë e të ngrohtë se është shqiptar, me fjalën e tij e me këngën e tij i forcon e i ngroh edhe të tjerët, shokët. Po në të vërtetë Ymer Aga e ka zemrën të ngrohtë e syrin zjarr. Pret që mbreti i tij të dërgojë shpërlblesë, ose shkëmbesë që ta lirojë. "Domosdo" - thotë Ymer Aga - "mbreti do të dërgojë të më lirojë se unë kam luftuar kaq vjet për të. Ia kam dëgjuar gjithnjë fjalën, ku më ka dërguar kam vajtur, ku ka dashur kam luftuar..."
Po Ymer Aga nuk di se mbretërit i harrojnë njerëzit që u kanë bërë shërbime. Edhe mbreti i tij e ka harruar fare. Atij si bëhet vonë se ka e s'ka Ymer Aga në këtë botë. Se Ymer Agën e pret vasha në shtëpi, se Ymer Aga kalbet në burg. Mbreti bën kokrrën e qejfit në sarajet mëdha buzë detit, ha e pi e ndërron gratë, dërgon të tjerë në luftë që të vriten e të bien rob. Hajde, hajde na shkojnë të nëntë vjetët. Afrohet dita e zezë. Pas nëntë ditësh do të martohet vasha e Ymer Agës, siç e kishin lidhur fjalën bashkë. Atëherë Ymer Agës i ftohet zemra, i shuhet syri, nuk ha më bukë, nuk pi më verë, nuk i bie ciftelisë . Cuditen gjithë shokët e pyesin çka e pse rri i mekur . Ai nuk përgjigjet , qëndron në heshtje kokëvarur i pikëlluar. E bija e mbretit që s'ia dëgjon më këngën pyet njerëzit:
- C'ka Ymer Aga që s'po i ndihet zëri ?
Ymer Aga i thonë - ka ditë që s'po ha e s'po pi, s'po vë gjumë në sy e s'po i bie ciftelisë.
- Ma thërrisni këtu Ymer Agën!
I vete Ymer Aga së bijës së mbretit.
- C'ke ti Ymer agë ? - e pyet e bija e mbretit . Pse s'ha bukë e pse s'pi verë, pse si bie ciftelisë.
Ymer Aga pëshon e ia kthen:
- Nuk ha dot e nuk pi dot, moj bijë e mbretit, as ciftelisë nuk i bie dot. Kam parë një ëndërr të keqe.
- C'ëndër ke parë Ymer Agë?
- Kam parë shtëpinë të nxirë e të shembur, babanë të vdekur e të harruar, nënën gjallë por të verbuar. Edhe kam parë se vasha ime po martohet. Unë veç një natë kam ndenjur martuar me vashën time, të nesërmen më erdhi kartë të nisem për luftë. U nisa, luftova e rashë rob. Ne kemi bërë me besa besë që vasha të më presë nëntë vjet e nëntë ditë. Si të shkojnë nëntë vjetët e nëntë ditët ajo të martohet e trashëgohet. Të nëntë vjetët shkuan, tani po shkojnë dhe të nëntë vitet. Të falem moj bijë e mbretit, a nuk i thua babait të më lëshojë për ca ditë, të shkoj në shtëpi sa të flas me vashën e pastaj të khehem prapë në burg.
- I them Ymer Agë por im atë, mbreti, kërkon nëntë qese aspra që të lëshojë.
- E ku ti gjej unë këto nëntë qese moj bijë e mbretit.
Unë kam nëntë vjet që jam rob i zënë ...
- C'më lë ti peng mua o Ymer Agë që të të lë të shkosh ?
- Të le besën time o bijë e mbretit .
E bija e mbretit e di se Ymer Aga është shqiptar dhe se shqiptari vdes dhe nuk e shkel besën. i Thotë:
- Ngrihu Ymer Agë, shalo kalë dorinë e për tri ditë arri në Ulqin.
Shokët e Ymer Agës fillojnë e qajnë:
- Mjerë ne Ymer Agë po shkon e na le vetëm!
Ymer Aga kthehet e u thotë:
- C'keni o shokë që po qani? Në qofsha gjallë do kthehem prapë. Këtu një orë e më parë do presim bashkë si ta kemi të thënë. Të mirëmbetshi.
- Udhë e mbarë Ymer Agë, dalsh faqebardhë!
Shalon ai shpejt kalë dorinë, i hip e merr vrapin drejt për në Ulqin. Kali ikën si shigjetë , lë pas një
vrazhdë pluhuri që ngrihet lart. Mbetën prapa male e fusha, dalin përpara male të tjera, fusha të tjera.
Vrapo dori që të arrijmë të bukurën përpara se të martohet. Ik e ik e ditë e natë me shkumë të kuqe në gojë ... Doriu është i këputur, Ymer Aga është i drobitur. Veshët i buçasin por të dy shkojnë e
shkojnë ... Për tri ditë e tri net shkojnë në vend. E ja tek zbardh Ulqini i bukur shqiptar, buzë detit
tonë ...

- Ah, Ulqin, Ulqin tërë jetën të kam pasur në zemër. Nëntë vjet të kam parë natë përnatë në ëndërr. Nëntë vjet kam dashur që të puth dheun. Valët thyhen njëra pas tjetrës në breg. Era fryn e fortë. Përsipër fluturojnë pulëbardhat... Ja tek nxin shtëpia e Ymer Agës. Ai shikon si nëpër gjumë. Jam a s'jam këtu, i është tharë gjuha për një pikë ujë. Qëndron në një krua që të lahet e të pijë, aty gjen të ëmën plakë. Ai e njeh ajo se njeh.
- Mirë se të gjej o e mira nënë!
- Mirë se vjen o rob i zënë!
- Ku më di ti se jam rob i zënë?!
- Nga flokët e gjata që të varen supeve. Nga na vjen ti o rob i zënë?
- Vij nga ajo e zeza Spanjë!
- A mos e ke parë Ymer Agën tim? A mos ke dëgjuar ndonjë fjalë për të? E kam parë sot e tri javë moj e mira nënë. Ymer Aga u vra, vetë e lava, vetë e qava e të shtatëzën ia ndava. Plaka nis vajin e vajton, Ymer Aga e bën zemrën gur e nuk i rrëfen të vërtetën. i thotë:
- C'jan ata njerëz që nxijnë tej moj e mira nënë? C'janë këta topa që po bien kodrave?
- Janë krushqit e atij qenit Veli Pashës që kanë marrë nusen e po shpien në shtëpi. Topat që bien janë topat e dasmës.
- C'nuse kanë marrë moj e mira nënë?
- Nusen e tim biri , të Ymer Agës ...
Ymer Aga i bie kalit e u del krushqve përpara.
- Mirë se ju gjej o krushq dasmorë
- Mirë se vjen , o rob i zënë. Nga na vjen ti , o rob i zënë?
- Nga ajo e zeza Spanjë
- A mos e ke parë Ymer Agën apo mos ke dëgjuar ndonjë fjalë për të?
- Kam tri javë që e kam parë. Ymer Aga u vra. Vetë e lava e vetë e qava e të shtazan ia ndava.
Krushqit gëzohen, qeshin; nusja qan nën duvak ...
Ymer Aga hidhet e thotë:
O krush o dasmorë! Ymer Aga më ka lënë një amanet: t'i them nja dy fjalë kësaj vashe.
- Thuj tri e sa të dush, o rob i zënë
Ymer Aga i afrohet koçisë dhe pyet nusen:
- A e njeh Ymer Agën, moj vashë?
- Si ta njoh e mjera unë e mjera nje natë të fjetur, nëntë vjet pa pjekur .. Ajo e zeza nënë me pat thënë se ka një shenjë në llërën e djathtë, që ia ka kafshuar kali Ymer Aga përvesh llërën e djathtë e i tregon shenjën. Nusja e njeh, gëzohet. I zbret koçisë, hedh mbi krye duvakun e nusërisë e u thotë krushqeve:
- udhë e mbarë, o krush bujarë, se unë po marr burrin e parë! Ky është Ymer Aga im. Burrë e kisha e burrë e kam për jetë e mot!
Ymer Aga e hedh në vithe të doriut edhe shkon drejt në shtëpi. Kthehet pastaj edhe sjell nënën.
Të nesërmen i hip prapë doriut edhe merr udhën e Spanjës. "Ti, dori, të më zbardhesh faqen, se i kam dhënë fjalën bijës së mbretit! "Ulqini i bukur shqiptar mbetet persëri prapa. Kali vrapon ditë e natë...
Po ç'na ndodh andej, në atë të zëzë Spanjë? Mbreti se dëgjon e se sheh Ymer Agën. Pyet e i thonë se Ymer Agën e ka lëshuar e bija që të kthehet në vendin e vet. Ai thërret sakaq të bijën e i shfyen:
- ç'u bë Ymer Aga robi ?
- E lëshova unë o im atë, që të takohet me vashën e tij se do t'ia merrte dikush tjetër. Më dha besën: për tri ditë vjen prapë. Sot mbarojnë të tri ditët e do të kthehet. mbreti zemërohet.
- Jo të gënjeu nuk do të kthehet!
Jep urdhër t'i presin kokën së bijës në krye të shkallëve.
Prit o im atë, gjersa të ngryset, se Ymer Aga do të kthehet medeomos. Ai se shkel besën
- Jo, kush shkon nuk vjen prapë. Është si zogu i kuvlisë: posa ia hape, iku...
Do të kthehet se me ka dhënë besën.
- Besa është një fjalë, dhe fjalën e merr era. Atë e shkelin dhe mretërit.
- Mbretërit e shkelin, Ymer Agë shqiptari nuk e shkel, o im atë... Në atë çast dukej tej një kalorës që vjen vrapë, duke lënë mbrapa një fashë pluhuri. Sa të mbyllesh e të hapësh sytë, kalorësi hyn në portë të kështjellës. I zbret kalit të shkumëzuar dhe i falet së bijës së mbretit:
- Rrofsh e qofsh, moj bij' e mbretit! e mbajta besën. Unë vajta e u ktheva. Rob isha, rob jam prapë.
Mbreti e shikon i çuditur nga kryet e shkallëve e thotë
- Ymer Ago shqiptar, ti paske qënë me të vertetë burrë i besës! Të lumtë!
pastaj kthehet e u jep urdhër rojeve:
Ymer Agën ta lironi të shkojë ku të dojë. Burrë qënka e burrë qoftë! Lëshoni dhe të nëntë shokët që ka.



Kam gjetur një faqe shumë të bukur me rrëfenjat e moçme shqiptare: rapsoded

Rozafat

Krenare ngrihet mbi Bunën e gjerë e mbi qytetin e Shkodrës kështjella e lashtë e Rozafatit.

Ndërtimi i kësaj kështjelle ka një gojëdhënë të bukur dhe të hidhur. Ajo pak a shumë vijon...

I ra mjegulla Bunës dhe e mbuloi të tërë qytetin. Kjo mjegull mbeti aty tri ditë e tri netë. Pas tri ditësh e tri netësh fryu një erë e hollë dhe e ngriti mjegullën. Aty majë kodrës punonin tre vëllezër e ndërtonin një kështjellë. Por, muri që ndërtonin ditën, u shembej natën... Na shkon aty një plak i mirë dhe u thotë:
-Puna e mbarë o tre vëllezër!
-Të mbarë paç o plak i mirë. Po ku e sheh ti të mbarën tonë? Ditën punojmë e natën shembet. A di ta thuash ndonjë fjalë të mirë: c'të bëjmë që ti mbajmë muret në këmbë?



-Unë e di- thotë plaku, -por duhet ta mbani në fshehtësi dhe të mos i tregoni askujt as edhe vashave tuaja në shtëpi.
Vëllezërit i dhanë besën plakut se asnjëri nuk do të tregonte.
-Atëherë, tha plaku, dëgjoni. Nesër cila vashë të vijë për të sjellë ushqimin, nga tre kunatat, duhet ta merrni dhe ta murosni të gjallë në muret e kështjellës. Atëherë do ta shihni se muri do të ngrihet dhe do të qëndrojë përgjithmonë.
Kaq tha plaku dhe u zhduk.

Vëllezërit të mërzitur kthehen në shtëpi. Dy vëllezërit e mëdhenj e shkelën besën dhe u treguan grave të veta. Ata u thanë vashave të mos vinin për të sjellë ushqimin të nesërmen. Vetëm vëllai i vogël e mbajti besën. Ai nuk i tregoi vashës së vet.

Në mëngjes, si gjithmonë vëllezërit shkuan në punë dhe filluan të prisnin...

Nëna e djemve në shtëpi nuk dinte gjë. Ajo i kërkon nuses së madhe t'u shpjerë trimave ushqimin. Nusja e madhe ankohet se ishte e sëmurë dhe kështu nuk shkon. I tha dhe të dytës. E reja e dytë i thotë:
-Jo zonja nënë, sot unë duhet të shkoj për buajtje.
I vjen rradha nuses së vogël.
-O nusja e vogël, trimat duan bukë, ujë dhe kungullin me verë.
-Po zonja nënë, përgjigjet nusja e vogël, por kam djalin e vogël që po qan.
Dy kunatat e mëdha i premtuan se do të kujdesen për djalin.

Ajo e mori bukën, ujin dhe kungullin me verë, puthi djalin në të dy faqet, dhe niset. Kur arrin tek vendi i punës, përshëndet trimat.
-Puna e mbarë o trima!

Vëllezërit kur e panë, ndalën punën. Fytyrat iu zbehen dhe burrit të saj i ra cekani nga dora. Nusja e vogël i thotë:
-C'ke ti, im zot? Pse e mallkon gurin dhe murin?
Hidhet kunati i madh dhe i thotë:
-Ti paske lindur në ditë të zezë, moj kunata e vogël. Ne duhet të murojmë të gjallë vajzën qe do na sillte sot për të ngrënë, vetëm në këtë mënyrë kështjella do të qëndrojë e nuk do të shembet më.


-Shëndosh ju o tim' kunetër, por unë po ju lë një porosi: Kur të më muroni, syrin e djathtë të ma lini jashtë që të shikoj tim bir, dorën e djathtë të ma lini jashtë që ta ledhatoj, këmbën e djathtë të ma lini jashtë që ti përkund djepin, dhe gjirin e djathtë të ma lini jashtë që ta mëkoj kur të qajë. Gjiri im u nguroftë, kështjella jonë gjithmonë qëndroftë, djali im trimëroftë, u bëftë mbret e mbretëroftë!

Vëllezërit e morën nusen e vogël dhe e muruan në themel të kështjellës. Muret u ngritën e u lartuan e nuk u shembën më as natë e as ditë. Por, rrëzë mureve të kështjellës edhe sot e kësaj dite, gurët janë të lagur dhe plot myk nga lotët e gjiri i nuses së vogël që vazhdon të pikojë për birin e saj.

Dhe biri i saj, u rrit, luftoi dhe trimëroi!

Gojëdhënë



Në vargje (nje nga versionet):

"Ç’i ka ra mjeglla Bujen’s-ë,
Edhe fushës Shkodaras-ë,
Fryni erë, frashni e hollë,
E nalcoj-ë mjegullan-ë

Ku punojnë e tre vllazni,
Gjidh ditën e po punojnë,
Gjidh natën po jau rrënojnë,
Shkon nji shenjt i gjallë asajna,

-Puna marë, o ustallarë.
-Ta marë paç, o shenjt i gjallë,
Ku e sheh ta marën tonë,
Na gjidh ditën po punojmë,
Gjidh natën po na rrenojnë,

A di gja me na kalxue?
-Unë e di, por kam gjynah-ë.
-At gjynah-ë le’mi ne.
-A jini të tre t’martuem,
A i kini të trija vashat?
-Na të tre vashat i kena.
-Cilla vashë t’u bjere bukë,
At muroni n’murë t’Kalasë,
Lidhni besë, e lidhni fe,
Në konak e kur të shkoni,
Vashave mos u kalxoni.

Aj ma i madhi zanë vëlla,
Prishi besë, e prishi fe,
Në konak-ë bjesedoj-ë,
Vashës ti-ë i kalxoj-ë.

Aj i dyti zanë vëlla,
Prishi besë, e prishi fe,
Në konak-ë bjesedoj-ë,
Vashës ti-ë i kalxoj-ë.

Aj i treti zanë vëlla,
Majti besë, e majti fe,
Në konak nuk bjesedoj-ë,
Vashës ti-ë s’i kalxoj-ë.

Po thërret nana gjelinë:
-Gjelinë, e para gjelinë.
-Lepe nanë, e brraf në kamë.
-Ustallart-ë duen bukë,
Duen bukë e duen ujë.
-Besa nanë po m’dhem kryet.

-Gjelinë, e dyta gjelinë.
-Lepe nanë, e brraf në kamë.
-Ustallart-ë duen bukë,
Duen bukë e duen ujë.
-Besa nanë s’po vojt atjene,
Due me shkue në gjini.

-Gjelinë, e treta gjelinë.
-Lepe nanë, e brraf në kamë.
-Ustallart-ë duen bukë,
Duen bukë e duen ujë.
-Besa nanë s’po vojt atjene,
Kam djaloçin t’vogël-o.
-Na djaloçin ta shikojmë,
Kurr na tokë s’ta lëshojmë.

Muer bukë, muer ujë,
Muer kungullin me venë.
Tek e pa-ë i shoqi saj-ë,
Tek e pa i lshoj bela,
Do t’murojmë në Kala.

-Synin djathtë ma lini jasht-ë,
Kamën djathë ma lini jasht-ë,
Dorën djathtë ma lini jasht-ë,
Gjinin djathtë ma lini jasht-ë.

Kur t’vinje djali kësajna,

Unë me sy-ë ta shikonjë,
E me kamë-ë ta afronjë,
E me dorë-ë ta lurtonjë,
E me gji-ë ta nërgonjë. "

Emërtime të tjera: Balada e Murimit, Legjenda e Murimit, Legjenda e Rozafës, Rozafa...


Për më shumë: lidhje1 dhe lidhje2

E bija e henes dhe e diellit

Këtë përrallë e kam lexuar për herë të parë në librin e Mitrush Kutelit, Tregime të Moçme Shqiptare. Ai libër është vjetëruar aq shumë... Fletët i janë zverdhur dhe vende-vende edhe ngjitësit që kam përdorur për ti ruajtur i ka dalë boja. Dhe unë akoma e ruaj me shumë dashuri.

E veçanta e Tregimeve të Moçme Shqiptare është se në këto rrëfenja vajzat shqiptare nuk jane princesha që presin princat të provojnë këpucën e qelqtë e të martohen me to, nuk janë as rrobinja te mbyllura në kulla të larta që presin princin ti shpetojë. Ato janë "Bija të Hënës dhe Diellit" -- vajza shumë të bukura, sigurisht --, por që luftojnë dhe vrasin Lubitë -- ato në trimëri dhe shkathtësi janë po aq të zonjat sa dhe trimat, burrat.

Rrëfenja...



Ish një nënë, kish një djalë. Të vetëm e kish. E donte me përgjëratë. Djali dilte për gjah. Nëna e porositi:
- Bir, bir. Gjithë maleve të gjuash, veç në mal të kuçedrës mos gjuaj. Se kuçedra është shumë e keqe bir, të ha të përpin. Atje kanë shkuar shumë trima e nuk janë kthyer prapë...
Djali nuk e dëgjoi nënën por e dëgjoi vashën e zemrës.
Ajo i tha:
- Trim, në më do mua, në asnjë mal të mos gjuash, vetëm në mal të kuçedrës të gjuash!
Trimi e donte shumë vashën e bukur e nuk ia shkelte kurrë fjalën. Pra, u ngrit e shkoi të gjuante në mal të kuçedrës. Sapo u ngjit atje lart, zuri të lëkundet dheu, me gjithë gurë e drurë.

Na i doli përpara kuçedra e madhe me shtatë krerë dhe shtatë brirë, me sytë si pishtarë të ndezur, me gojën sa një shpellë, me flatra në kurriz si krahët e lakuriqit të natës, po shumë të mëdha. Nxirrte tym e flakë të verdha nga goja. Kjo flakë digjte e përvëlote barin, lulet, shkurret. Përpoqi tri herë bishtin dhe u bë tërmet i madh. Djali nuk u tremb: vuri shigjetën në hark. Shigjeta u nis, fërshëlleu po nuk i bëri asgjë kuçedrës. I ra me shtizë, por as shtiza nuk i bëri gjë. Nxori shpatën, po kucedra lëshoi një grahmë kaq të fortë sa shpata i ra nga dora. Kështu trimi mbeti përballë kuçedrës pa shigjeta, pa shtizë, pa shpatë. Kucedra qeshi me të shtatë gojët, iu afrua, e përcëlloi me flakë dhe i tha:
- Tani unë do të ha o djalë se ti shkele malin tim. Nuk ke dëgjuar ti se ai që shkel këtë mal nuk mbetet i gjallë? Këtu kanë ardhur shumë trima të tjerë përpara teje dhe të gjithë i kam ngrënë. Edhe ty do të ha, bëhu gati.
- Moj kuçedër stërkucedër, unë e shoh se ti do më hash. Me të vërtetë qënke shumë e fortë. Të lutem vetëm për një gjë: më lër të shkoj gjer në shtëpi që ti kërkoj nënës uratën e vdekjes. Pastaj do të kthehem këtu që të më hash.
- Çdo të më japësh ti mua po të të lë të shkosh?
- Do të të jap besën time!
- Mirë, nëma besën e shko.
Djali i dha besën kucedrës, zbriti malin, shkoi drejt e në shtëpi e i tha nënës:
- Zonja mëmë, mua më zuri kuçedra në malin e saj tek po gjuaja e tani do më hajë. Unë i dhashë besën se do të kthehem dhe ajo më lëshoi. Tani falmë uratën e vdekjes se do shkoj të më hajë. Nëna lëshoi kujën: qau, bubutiu:
- Bir, o bir! C'tu desh të shkoje në mal të kuçedrës?
Pse s'më dëgjove mua? Mos shko!
- Jo nënë do shkoj se i kam dhënë besën kuçedrës.
Trimi buzëqeshi hidhur e u përgjunj që nëna t'i japë uratën e vdekjes: ai i puthi dorën, ajo i fali uratën, u vesh me të zeza, u mbyll në shtëpi...
Djali shkoi tek vasha e zemrës e i tha:
- Të falem moj e bukura ime! Kam ardhur të të lë lamtumirën se unë do të shkoj e nuk kthehem më. Do të më hajë kuçedra se më zuri tek gjuaja në malin e saj. Shigjeta nuk i bëri gjë, shtiza nuk e preku, shpata më ra nga dora kur u mata ta qëlloj. I dhashë besën se do kthehem prapë të më hajë. Pra mbeç gëzuar moj e bukur!
Vasha vuri buzën në gaz.
- Të vjen keq që do të të hajë kuçedra?
- Jo moj e bukur. Ti më ke falur kaq ngazëllime me bukurinë tënde e me buzëqeshjen tënde sa shkoj në vdekje pa asnjë pengesë. Qofsh e lumtur e rri me shëndet, se dua të arrij sa më shpejt, më pret kuçedra.
- Prit djalë se do të vij dhe unë në mal me ty..
Djali i vrenjt.
- Mos eja moj e bukura ime se atje tunden gurët dhe drurët: kuçedra është shumë e keqe, të ha të përvëlon, të përpin.
- Unë nuk vij po të rrish dhe ti me mua përngaherë.
- Nuk mund moj vashë, i kam dhënë besën kucedrës dhe nuk e shkel dot... Më mirë i vdekur së besëshkelur.
- E bukura qeshi dhe i tha:
-Do të vij me ty!
Vasha i hipi një kali të bardhë, trimi i hipi një kali të zi e ia morën përpjetë malit të kuçedrës. Vasha dukej si e veshur me dritë. Djali e shikonte dhe drithërohej. Thosh me vete: "Qysh t'a hajë këtë bukuri kuçedra? Ah sikur të kisha tre jetë... Do t'ia falja të tria kucedrës që ta linte vashën të kthehej në shtëpi dhe të jetonte e lumtur".
E bukura e vuri re se ai diç bluante në mendje dhe e pyeti:
- Cmendon ti o trim?
Ai tha cmendonte:
- Të kisha pasur moj e bukur, tri jetë, do t'ia falja të tria kuçedrës që ti të shpëtoje e të ktheheshe përsëri në shtëpi e të rroje e lumtur.
Ajo e vështroi tërë gaz.
- Edhe pa ty?
- Qoftë edhe pa mua...
- Kaq shumë më do?
- Shumë...
Ndërkaq bubulloi tërë mali, u tundën gurët dhe drurët. Doli kuçedra me shtatë krerë dhe ia mori këngës:
- Lumja unë e lumja! Kisha një mu bënë dy! Po më vjen një vashëz e njomë. Do ta ha t'a përpij"
Vasha e bardhë qeshi e ia ktheu:
- Mjerë ti mjerë moj kuçedër! Kishe një e s'ke asnjë. Dhe ti vetë do hysh në fund të dheut, se ky mal është i njerëzve dhe do jetë i njerëzve.
Vasha e trimi iu afruan kuçedrës. Kjo zuri të mprehë dhëmbët e të lëshojë zjarr nga goja. Po me një të shikuar vasha e mbërtheu në vend. Kuçedra u tremb, u mundua të prapset.
- Cila je ti moj vashë e bardhë, që më kall të ngjethura në shtat? C'është kjo dritë që të furfurin në
fytyrë? C'është ky zjarr që po më djeg kështu?
- Jam bija e hënës dhe e diellit, jam pika e qiejve që bie kudo, në male e fusha, mbi kryet e të liqve për të mirën e të mirëve për shpëtimin e njerëzve.
- C'e ke ti këtë trim moj vashë e bardhë?
- E kam shoqin e jetëve.
- Vashë mbi vashëzat e dheut, - i tha kucedra - kthehu e gëzuar. Trashëgofsh të ritë tënd me trimin e zgjedhur. Paski qënë të dy të besës e më mundët.
- Po ti moj kuçedër e stërkuçedër, çdo të bësh tani ? - e pyeti bija e hënës dhe e diellit, që mbante në dorë një shigjetë drite: pikë e qiellit.
- Meqë ti më munde, unë s'kam vend në këtë botë: do të hyj në fund të dheut e nuk do të dal kurrë më.
Dhe kuçedra u zhduk e nuk doli më: ndofta u dogj u bë hi, ndofta u fut në fund të dheut.
Ata të dy - vasha e bardhë dhe trimi i besës - rruan e trashëguan jetë pas jetë. Edhe në mal të kuçedrës gjahtarët zunë të venë për gjah si në gjithë malet e tjerë. Atje zunë të kumbojnë këmborë koperash dhe sëpatë druvarësh.

Besa e Kostandinit

Tregimet shqiptare nuk mund të jenë të plota pa legjendën e besës...




Gjashtë e gjashtë dymbëdhjetë,
Doruntina trembëdhjetë !...

Ish njëherë e një mot një nënë që i kish dymbëdhjetë bij të hijshëm. Të trembëdhjetën kishte një bijë të bukur mbi shoqet të gjitha, që ia thoshin Doruntinë.
Vasha u rrit e u bë për tu martuar. Mirëpo nga bujarët e atij vendi askush nuk e gëzoi. Të gjithë e dëshironin askush s'guxonte ta zërë nuse, sepse nuk e ndjente veten të zotin për ta marrë për shoqe. Atëherë na vjen një trim i largët; i mirë, i hijshëm, i fisëm dhe nis dërgon shkesë dallëndyshen që t'a kërkojë Doruntinën nuse. E ëma dhe njëmbëdhjetë vëllezërit e mëdhenj nuk donin t'ia jepnin, sepse trimi ndonëse i mirë e i fisem, ishte nga një vend shumë i largët. Vetëm i vogli, Kostandini donte.
- T'ia japim zonja mëmë - thosh ai - se trimi është i mirë. Më ka hyrë në zemër.
- Kostandin biri im, çfarë po më thua? - ia kthente e ëma. Aq larg do ma shpiesh Doruntinën time? Se në e daca për gëzim, për gezim nuk do t'a kem; se në e daca për helm, për helm nuk do t'a kem.
- Të jap besën zonja mëmë, se kur t'a duash ti Doruntinën, qoftë për gaz, qoftë për helm, vete unë e t'a sjell!.

Mëma dhe njëmbëdhjetë vëllezërit u bindën: e vluan dhe e martuan Doruntinën me trimin e largët. Bënë dasmë nëntë ditë. Të dhjetën trimi mori nusen e shkoi tek dheu i tij. Mëma e vasha qanë me lot kur u ndanë ...

Shumë luftra u luftuan atë mot te dheu ynë, se kish ardhur i huaji t'a shkelte e t'a pushtonte. Të dymbëdhjetë vëllezërit dolën të luftojnë për vendin e tyre dhe u vranë një pas një të gjithë.

Kur u vra djali i parë, mëma psherëtiu e tha:
- Biri im unë nuk kam helm e nuk do të të qaj, sepse ti re për dheun tënd e më mbetën dhe njëmbëdhjetë bij të tjerë për luftë.

Kur iu vrane gjashtë, që të gjashtë trima e të dashur, ajo derdhi vetëm nga një lot për secilin e bëri vetëm nga një vajtim.

Po kur nisen t'i vriten dhe të tjerët, mëmës iu keput zemra dhe lëshoi një psherëtimë të madhe sa uturoi tërë vendi:
- Mjere unë, c'helm i madh të mos kem Doruntinën pranë ne këtë zi që me mbuloi shtëpinë!.

Kur u vra djali i fundit, Kostandini, mëma shkuli leshrat e bardha e thirri:
- Bobo, c'vdekje, e nëmosura vdekje! Ti më more dymbëdhjetë bij e tani kush e di a s'ma ke marrë edhe bijen time të vetme, bijën time të dëshiruarën!

Kur u gdhi e shtuna e te vdekurve, mëma vajti te varret e të bijve. Dymbëdhjetë djem kish pasur, dymbëdhjetë varre kish tani... Mbi çdo varr ndezi nga një qiri e bëri një vajtim, po mbi varr te Kostandinit ndezi dy qirinj dhe bëri dy vajtime, qau me ngashërime dhe thirri tre herë:
- O biri im! O biri im! O biri im!...
Edhe tri here te tjera:
- O Kostandin! O Kostandin! O Konstandin!
Pastaj u shemb perdhe, pushtoi gurin e varrit e u trua:
- Kostandin, o biri im, ku është besa që më dhe? Besa jote nën dhe! Kalbet në varr të zi!
Kështu tha dhe e lau gurin me lotët e syve.


Në mesnatë Kostandini u ngrit nga varri. Guri i varrit u bë kalë i zi si nata. Edhe dheu i zi u be shalë e zezë si nata. Rrotulla qe mbante gurin u be fre i argjendtë. Trimi i hipi kalit, u perkul përpara, uli kryet dhe i ra me shporet. Kaptoi si frymë male e fusha, hodhi lumenj e përrenj, la prapa katunde, kodra , pyje...

Kostandini arriti te shtëpia e motrës kur kish dalë dielli. Ajo ndodhi ditë e kremte. Në shesh, përpara shtëpisë, gjeti të bijtë e të motrës, nipërit e tij, që loznin e vraponin pas dallëndysheve. I pyeti:

- Bij te zemrës, ku është zonja, mema juaj?
- Kostandin, o zoti lalë, - i thanë ata - mëma jonë po hedh valle në fshat, atje tek bëhet dasmë.

Kostandini shkoi shpejt tek vallja e parë, pa një luzmë vashash te bukura tek këndonin e vallonin dhe tha me vete : "Të bukura jeni, moj vasha, por për mua nuk jeni, sepse unë s'jam nga kjo botë...". Dhe u afrua të pyesë:
- Gezuash, o vasha te bardha! A është me ju Doruntina, motra ime?
- Shko përpara trim, se do ta gjesh tek kërcen veshur me petk të ndritshëm kadifeje.

Kostandini vajti tek vallja e dytë dhe u mat te pyese përsëri, po Doruntina e pa vete dhe i thirri:
- Kostandin, o im vëlla!
Dhe iu afrua e përqafoi.
Kostandini i tha:
- Doruntinë, motra ime! Eja të shkojmë. Të do zonja mëmë në shtëpi!
- Më thuaj vëlla, si të vij? Po të me doje për gaz, të vete të marr stolitë me të mira, po të me doje (mos qoftë e thënë) për helm, do vete të vishem me të zeza.
- Eja motër, ashtu si je!.

E mori ne vithe te kalit. Kali iken si shakullime. Ata kapërcejne si në ëndërr male e fusha, pyje e kodra, lumenj e përrenj. Hëna e yjet kanë shtangur lart e shikojne me të drojtur. Zogjte a malit peshpërisin:
- Keni parë, s'keni parë, shkon i vdekuri me të gjallë! ...

Gjatë udhës, motra e pyet vëllanë:
- Kostandin, vëllai im, përse shpatullat e gjëra të janë mbushur me myk?
- Doruntinë, motra ime, shpatullat mi ka mbuluar tymi i shkluhave në luftë. Se në vendin tonë u bënë luftëra të mëdha, erdhën armiq të na shkelin dhe ne të gjithë dolëm të luftojmë.

- Kostandin, vëllathi im, përse flokët e derdhura i ke gjithë pluhur?
- Doruntine motra ime, gjatë udhës kishte shumë pluhur dhe mi pluhrosi flokët.

-Kostandin vëllathi im, përse vëllezërit e mi të bukur si drita, s'kanë dalë përpara të na presin?
- Doruntinë, motra ime, ndoshta janë në lodër e s'presin të vemi sonte.

- Kostandin vëllathi im, përse dritaret e shtëpise janë mbyllur sot krejt?
- Doruntine motra ime, i kemi mbyllur se fryn erë e fortë e dimrit nga deti.

Kur arritën pranë kishes, Kostandini i tha motres:
- Ti shko përpara se unë dua të hyj të përgjunjem!
Kostandini shkoi e hyri prapë ne varr te zi. Kali u be prapë gur, shala u be dhe, dhe freri i argjendtë u bë rrotullë. Dhe përsëri rreth e qark zotëroi heshtja e vdekjes.

Ndërkaq Doruntina ngjiti shkallet dhe trokiti gazmend në derë.
- Mëmë hapma derën!
- Kush je ti që trokëllin aty tek dera?
- Hapma zonja mëmë - Jam jot bijë, Doruntina.
- Ikë tutje nga ke ardhur o vdekje e shkretë. Ti mi more të dymbëdhjetë bijtë e tani ke ardhur të më marrësh dhe mua qe të mos e shoh më Doruntinën time!
- C'po thua ashtu zonja mëmë? Nuk ma njeh zërin? Besa zonja mëmë, jam unë vete, Doruntina jote.
- Ngul gishtin tek vrima e kycit që të ta shoh e të t'a njoh.
Doruntina nguli gishtin e vogël tek vrima e kycit - atë gisht të hollë e të bardhë. Mëma ia njohu sakaq e i hapi derën.

- Kush te solli këtu, o zemra ime?
- Më solli Kostandini, im vëlla.
- Cili Kostandin, moj bije? Kostandini im ka vdekur bashkë me vëllezërit e tjerë. U vranë në luftë...

Dhe si rinin të dyja,
njëra tek praku e tjetra në derë,
plasën si qelqi me verë...