Friday, March 28, 2008

E bija e henes dhe e diellit

Këtë përrallë e kam lexuar për herë të parë në librin e Mitrush Kutelit, Tregime të Moçme Shqiptare. Ai libër është vjetëruar aq shumë... Fletët i janë zverdhur dhe vende-vende edhe ngjitësit që kam përdorur për ti ruajtur i ka dalë boja. Dhe unë akoma e ruaj me shumë dashuri.

E veçanta e Tregimeve të Moçme Shqiptare është se në këto rrëfenja vajzat shqiptare nuk jane princesha që presin princat të provojnë këpucën e qelqtë e të martohen me to, nuk janë as rrobinja te mbyllura në kulla të larta që presin princin ti shpetojë. Ato janë "Bija të Hënës dhe Diellit" -- vajza shumë të bukura, sigurisht --, por që luftojnë dhe vrasin Lubitë -- ato në trimëri dhe shkathtësi janë po aq të zonjat sa dhe trimat, burrat.

Rrëfenja...



Ish një nënë, kish një djalë. Të vetëm e kish. E donte me përgjëratë. Djali dilte për gjah. Nëna e porositi:
- Bir, bir. Gjithë maleve të gjuash, veç në mal të kuçedrës mos gjuaj. Se kuçedra është shumë e keqe bir, të ha të përpin. Atje kanë shkuar shumë trima e nuk janë kthyer prapë...
Djali nuk e dëgjoi nënën por e dëgjoi vashën e zemrës.
Ajo i tha:
- Trim, në më do mua, në asnjë mal të mos gjuash, vetëm në mal të kuçedrës të gjuash!
Trimi e donte shumë vashën e bukur e nuk ia shkelte kurrë fjalën. Pra, u ngrit e shkoi të gjuante në mal të kuçedrës. Sapo u ngjit atje lart, zuri të lëkundet dheu, me gjithë gurë e drurë.

Na i doli përpara kuçedra e madhe me shtatë krerë dhe shtatë brirë, me sytë si pishtarë të ndezur, me gojën sa një shpellë, me flatra në kurriz si krahët e lakuriqit të natës, po shumë të mëdha. Nxirrte tym e flakë të verdha nga goja. Kjo flakë digjte e përvëlote barin, lulet, shkurret. Përpoqi tri herë bishtin dhe u bë tërmet i madh. Djali nuk u tremb: vuri shigjetën në hark. Shigjeta u nis, fërshëlleu po nuk i bëri asgjë kuçedrës. I ra me shtizë, por as shtiza nuk i bëri gjë. Nxori shpatën, po kucedra lëshoi një grahmë kaq të fortë sa shpata i ra nga dora. Kështu trimi mbeti përballë kuçedrës pa shigjeta, pa shtizë, pa shpatë. Kucedra qeshi me të shtatë gojët, iu afrua, e përcëlloi me flakë dhe i tha:
- Tani unë do të ha o djalë se ti shkele malin tim. Nuk ke dëgjuar ti se ai që shkel këtë mal nuk mbetet i gjallë? Këtu kanë ardhur shumë trima të tjerë përpara teje dhe të gjithë i kam ngrënë. Edhe ty do të ha, bëhu gati.
- Moj kuçedër stërkucedër, unë e shoh se ti do më hash. Me të vërtetë qënke shumë e fortë. Të lutem vetëm për një gjë: më lër të shkoj gjer në shtëpi që ti kërkoj nënës uratën e vdekjes. Pastaj do të kthehem këtu që të më hash.
- Çdo të më japësh ti mua po të të lë të shkosh?
- Do të të jap besën time!
- Mirë, nëma besën e shko.
Djali i dha besën kucedrës, zbriti malin, shkoi drejt e në shtëpi e i tha nënës:
- Zonja mëmë, mua më zuri kuçedra në malin e saj tek po gjuaja e tani do më hajë. Unë i dhashë besën se do të kthehem dhe ajo më lëshoi. Tani falmë uratën e vdekjes se do shkoj të më hajë. Nëna lëshoi kujën: qau, bubutiu:
- Bir, o bir! C'tu desh të shkoje në mal të kuçedrës?
Pse s'më dëgjove mua? Mos shko!
- Jo nënë do shkoj se i kam dhënë besën kuçedrës.
Trimi buzëqeshi hidhur e u përgjunj që nëna t'i japë uratën e vdekjes: ai i puthi dorën, ajo i fali uratën, u vesh me të zeza, u mbyll në shtëpi...
Djali shkoi tek vasha e zemrës e i tha:
- Të falem moj e bukura ime! Kam ardhur të të lë lamtumirën se unë do të shkoj e nuk kthehem më. Do të më hajë kuçedra se më zuri tek gjuaja në malin e saj. Shigjeta nuk i bëri gjë, shtiza nuk e preku, shpata më ra nga dora kur u mata ta qëlloj. I dhashë besën se do kthehem prapë të më hajë. Pra mbeç gëzuar moj e bukur!
Vasha vuri buzën në gaz.
- Të vjen keq që do të të hajë kuçedra?
- Jo moj e bukur. Ti më ke falur kaq ngazëllime me bukurinë tënde e me buzëqeshjen tënde sa shkoj në vdekje pa asnjë pengesë. Qofsh e lumtur e rri me shëndet, se dua të arrij sa më shpejt, më pret kuçedra.
- Prit djalë se do të vij dhe unë në mal me ty..
Djali i vrenjt.
- Mos eja moj e bukura ime se atje tunden gurët dhe drurët: kuçedra është shumë e keqe, të ha të përvëlon, të përpin.
- Unë nuk vij po të rrish dhe ti me mua përngaherë.
- Nuk mund moj vashë, i kam dhënë besën kucedrës dhe nuk e shkel dot... Më mirë i vdekur së besëshkelur.
- E bukura qeshi dhe i tha:
-Do të vij me ty!
Vasha i hipi një kali të bardhë, trimi i hipi një kali të zi e ia morën përpjetë malit të kuçedrës. Vasha dukej si e veshur me dritë. Djali e shikonte dhe drithërohej. Thosh me vete: "Qysh t'a hajë këtë bukuri kuçedra? Ah sikur të kisha tre jetë... Do t'ia falja të tria kucedrës që ta linte vashën të kthehej në shtëpi dhe të jetonte e lumtur".
E bukura e vuri re se ai diç bluante në mendje dhe e pyeti:
- Cmendon ti o trim?
Ai tha cmendonte:
- Të kisha pasur moj e bukur, tri jetë, do t'ia falja të tria kuçedrës që ti të shpëtoje e të ktheheshe përsëri në shtëpi e të rroje e lumtur.
Ajo e vështroi tërë gaz.
- Edhe pa ty?
- Qoftë edhe pa mua...
- Kaq shumë më do?
- Shumë...
Ndërkaq bubulloi tërë mali, u tundën gurët dhe drurët. Doli kuçedra me shtatë krerë dhe ia mori këngës:
- Lumja unë e lumja! Kisha një mu bënë dy! Po më vjen një vashëz e njomë. Do ta ha t'a përpij"
Vasha e bardhë qeshi e ia ktheu:
- Mjerë ti mjerë moj kuçedër! Kishe një e s'ke asnjë. Dhe ti vetë do hysh në fund të dheut, se ky mal është i njerëzve dhe do jetë i njerëzve.
Vasha e trimi iu afruan kuçedrës. Kjo zuri të mprehë dhëmbët e të lëshojë zjarr nga goja. Po me një të shikuar vasha e mbërtheu në vend. Kuçedra u tremb, u mundua të prapset.
- Cila je ti moj vashë e bardhë, që më kall të ngjethura në shtat? C'është kjo dritë që të furfurin në
fytyrë? C'është ky zjarr që po më djeg kështu?
- Jam bija e hënës dhe e diellit, jam pika e qiejve që bie kudo, në male e fusha, mbi kryet e të liqve për të mirën e të mirëve për shpëtimin e njerëzve.
- C'e ke ti këtë trim moj vashë e bardhë?
- E kam shoqin e jetëve.
- Vashë mbi vashëzat e dheut, - i tha kucedra - kthehu e gëzuar. Trashëgofsh të ritë tënd me trimin e zgjedhur. Paski qënë të dy të besës e më mundët.
- Po ti moj kuçedër e stërkuçedër, çdo të bësh tani ? - e pyeti bija e hënës dhe e diellit, që mbante në dorë një shigjetë drite: pikë e qiellit.
- Meqë ti më munde, unë s'kam vend në këtë botë: do të hyj në fund të dheut e nuk do të dal kurrë më.
Dhe kuçedra u zhduk e nuk doli më: ndofta u dogj u bë hi, ndofta u fut në fund të dheut.
Ata të dy - vasha e bardhë dhe trimi i besës - rruan e trashëguan jetë pas jetë. Edhe në mal të kuçedrës gjahtarët zunë të venë për gjah si në gjithë malet e tjerë. Atje zunë të kumbojnë këmborë koperash dhe sëpatë druvarësh.

Besa e Kostandinit

Tregimet shqiptare nuk mund të jenë të plota pa legjendën e besës...




Gjashtë e gjashtë dymbëdhjetë,
Doruntina trembëdhjetë !...

Ish njëherë e një mot një nënë që i kish dymbëdhjetë bij të hijshëm. Të trembëdhjetën kishte një bijë të bukur mbi shoqet të gjitha, që ia thoshin Doruntinë.
Vasha u rrit e u bë për tu martuar. Mirëpo nga bujarët e atij vendi askush nuk e gëzoi. Të gjithë e dëshironin askush s'guxonte ta zërë nuse, sepse nuk e ndjente veten të zotin për ta marrë për shoqe. Atëherë na vjen një trim i largët; i mirë, i hijshëm, i fisëm dhe nis dërgon shkesë dallëndyshen që t'a kërkojë Doruntinën nuse. E ëma dhe njëmbëdhjetë vëllezërit e mëdhenj nuk donin t'ia jepnin, sepse trimi ndonëse i mirë e i fisem, ishte nga një vend shumë i largët. Vetëm i vogli, Kostandini donte.
- T'ia japim zonja mëmë - thosh ai - se trimi është i mirë. Më ka hyrë në zemër.
- Kostandin biri im, çfarë po më thua? - ia kthente e ëma. Aq larg do ma shpiesh Doruntinën time? Se në e daca për gëzim, për gezim nuk do t'a kem; se në e daca për helm, për helm nuk do t'a kem.
- Të jap besën zonja mëmë, se kur t'a duash ti Doruntinën, qoftë për gaz, qoftë për helm, vete unë e t'a sjell!.

Mëma dhe njëmbëdhjetë vëllezërit u bindën: e vluan dhe e martuan Doruntinën me trimin e largët. Bënë dasmë nëntë ditë. Të dhjetën trimi mori nusen e shkoi tek dheu i tij. Mëma e vasha qanë me lot kur u ndanë ...

Shumë luftra u luftuan atë mot te dheu ynë, se kish ardhur i huaji t'a shkelte e t'a pushtonte. Të dymbëdhjetë vëllezërit dolën të luftojnë për vendin e tyre dhe u vranë një pas një të gjithë.

Kur u vra djali i parë, mëma psherëtiu e tha:
- Biri im unë nuk kam helm e nuk do të të qaj, sepse ti re për dheun tënd e më mbetën dhe njëmbëdhjetë bij të tjerë për luftë.

Kur iu vrane gjashtë, që të gjashtë trima e të dashur, ajo derdhi vetëm nga një lot për secilin e bëri vetëm nga një vajtim.

Po kur nisen t'i vriten dhe të tjerët, mëmës iu keput zemra dhe lëshoi një psherëtimë të madhe sa uturoi tërë vendi:
- Mjere unë, c'helm i madh të mos kem Doruntinën pranë ne këtë zi që me mbuloi shtëpinë!.

Kur u vra djali i fundit, Kostandini, mëma shkuli leshrat e bardha e thirri:
- Bobo, c'vdekje, e nëmosura vdekje! Ti më more dymbëdhjetë bij e tani kush e di a s'ma ke marrë edhe bijen time të vetme, bijën time të dëshiruarën!

Kur u gdhi e shtuna e te vdekurve, mëma vajti te varret e të bijve. Dymbëdhjetë djem kish pasur, dymbëdhjetë varre kish tani... Mbi çdo varr ndezi nga një qiri e bëri një vajtim, po mbi varr te Kostandinit ndezi dy qirinj dhe bëri dy vajtime, qau me ngashërime dhe thirri tre herë:
- O biri im! O biri im! O biri im!...
Edhe tri here te tjera:
- O Kostandin! O Kostandin! O Konstandin!
Pastaj u shemb perdhe, pushtoi gurin e varrit e u trua:
- Kostandin, o biri im, ku është besa që më dhe? Besa jote nën dhe! Kalbet në varr të zi!
Kështu tha dhe e lau gurin me lotët e syve.


Në mesnatë Kostandini u ngrit nga varri. Guri i varrit u bë kalë i zi si nata. Edhe dheu i zi u be shalë e zezë si nata. Rrotulla qe mbante gurin u be fre i argjendtë. Trimi i hipi kalit, u perkul përpara, uli kryet dhe i ra me shporet. Kaptoi si frymë male e fusha, hodhi lumenj e përrenj, la prapa katunde, kodra , pyje...

Kostandini arriti te shtëpia e motrës kur kish dalë dielli. Ajo ndodhi ditë e kremte. Në shesh, përpara shtëpisë, gjeti të bijtë e të motrës, nipërit e tij, që loznin e vraponin pas dallëndysheve. I pyeti:

- Bij te zemrës, ku është zonja, mema juaj?
- Kostandin, o zoti lalë, - i thanë ata - mëma jonë po hedh valle në fshat, atje tek bëhet dasmë.

Kostandini shkoi shpejt tek vallja e parë, pa një luzmë vashash te bukura tek këndonin e vallonin dhe tha me vete : "Të bukura jeni, moj vasha, por për mua nuk jeni, sepse unë s'jam nga kjo botë...". Dhe u afrua të pyesë:
- Gezuash, o vasha te bardha! A është me ju Doruntina, motra ime?
- Shko përpara trim, se do ta gjesh tek kërcen veshur me petk të ndritshëm kadifeje.

Kostandini vajti tek vallja e dytë dhe u mat te pyese përsëri, po Doruntina e pa vete dhe i thirri:
- Kostandin, o im vëlla!
Dhe iu afrua e përqafoi.
Kostandini i tha:
- Doruntinë, motra ime! Eja të shkojmë. Të do zonja mëmë në shtëpi!
- Më thuaj vëlla, si të vij? Po të me doje për gaz, të vete të marr stolitë me të mira, po të me doje (mos qoftë e thënë) për helm, do vete të vishem me të zeza.
- Eja motër, ashtu si je!.

E mori ne vithe te kalit. Kali iken si shakullime. Ata kapërcejne si në ëndërr male e fusha, pyje e kodra, lumenj e përrenj. Hëna e yjet kanë shtangur lart e shikojne me të drojtur. Zogjte a malit peshpërisin:
- Keni parë, s'keni parë, shkon i vdekuri me të gjallë! ...

Gjatë udhës, motra e pyet vëllanë:
- Kostandin, vëllai im, përse shpatullat e gjëra të janë mbushur me myk?
- Doruntinë, motra ime, shpatullat mi ka mbuluar tymi i shkluhave në luftë. Se në vendin tonë u bënë luftëra të mëdha, erdhën armiq të na shkelin dhe ne të gjithë dolëm të luftojmë.

- Kostandin, vëllathi im, përse flokët e derdhura i ke gjithë pluhur?
- Doruntine motra ime, gjatë udhës kishte shumë pluhur dhe mi pluhrosi flokët.

-Kostandin vëllathi im, përse vëllezërit e mi të bukur si drita, s'kanë dalë përpara të na presin?
- Doruntinë, motra ime, ndoshta janë në lodër e s'presin të vemi sonte.

- Kostandin vëllathi im, përse dritaret e shtëpise janë mbyllur sot krejt?
- Doruntine motra ime, i kemi mbyllur se fryn erë e fortë e dimrit nga deti.

Kur arritën pranë kishes, Kostandini i tha motres:
- Ti shko përpara se unë dua të hyj të përgjunjem!
Kostandini shkoi e hyri prapë ne varr te zi. Kali u be prapë gur, shala u be dhe, dhe freri i argjendtë u bë rrotullë. Dhe përsëri rreth e qark zotëroi heshtja e vdekjes.

Ndërkaq Doruntina ngjiti shkallet dhe trokiti gazmend në derë.
- Mëmë hapma derën!
- Kush je ti që trokëllin aty tek dera?
- Hapma zonja mëmë - Jam jot bijë, Doruntina.
- Ikë tutje nga ke ardhur o vdekje e shkretë. Ti mi more të dymbëdhjetë bijtë e tani ke ardhur të më marrësh dhe mua qe të mos e shoh më Doruntinën time!
- C'po thua ashtu zonja mëmë? Nuk ma njeh zërin? Besa zonja mëmë, jam unë vete, Doruntina jote.
- Ngul gishtin tek vrima e kycit që të ta shoh e të t'a njoh.
Doruntina nguli gishtin e vogël tek vrima e kycit - atë gisht të hollë e të bardhë. Mëma ia njohu sakaq e i hapi derën.

- Kush te solli këtu, o zemra ime?
- Më solli Kostandini, im vëlla.
- Cili Kostandin, moj bije? Kostandini im ka vdekur bashkë me vëllezërit e tjerë. U vranë në luftë...

Dhe si rinin të dyja,
njëra tek praku e tjetra në derë,
plasën si qelqi me verë...

Tuesday, March 25, 2008

Bretkosa që do te trashet sa një ka


Bretkosa sa një ve,
pa një ka sa një deve
dhe nakari nuk' e la,
desh të trashet sa një ka.

Kur vu këtë gjë ndër mend,
vate u shtri ndë një vend
duke ngrën' e duke pirë,
që të fryhet sa më mirë.

— Shihni, shihni, sa u rrita, —
thërrit' e thoshte përdita.
— Mos u mburr' e mos u mbaj, -
i thoshnë shoqet e saj.

— Shihni, nuk jam sa demi?
— Jo! — Shikoni. — Jo, të themi.
— Pa shikoni këtë bark
si të kaut. — Jo, je larg! —

Bretkosa, nga marazi,
u fry, u fry gjersa plasi.

Shumë njerëz ndë këtë botë
thonë se janë të zotë;
si bretkosa mendohen
mburren e lëvdohen.


Origjinali: Ezop
Shqiperimi: Anton Z. Cajupi

Friday, March 14, 2008

Dita e Verës


Nje tradite shqiptare

Dita e Verës është festuar në trojet shqiptare që në kohët e vjetra. Këtë e deshmojnë shumë shkrime të kohës në arkivin e bibliotekës kombëtare. Gjithashtu, Dita e Verës, i gjen gjurmët edhe tek arbëreshët e Italisë. Në këtë ditë, arbëreshët përtej detit shkulin një tufë bari, së bashku me rrënjën, për të kujtuar vendlindjen. Ky akt simbolizonte “edhe një vit tjetër larg atdheut”. Sipas gojëdhanës, Dita e Verës është e lidhur me Zanën e Cermenikës. Cermenika, sipas kësaj gojëdhane, është vendi i parë ku nisi festimet Dita e Verës. Kjo zanë ishte zana e tëre pyjeve dhe kafshëve të pyjeve, dhe përfaqëson bukurinë femërore, mbarësinë, pasurinë dhe gjallërinë e jetës.

Dita e Verës, ose sipas gojëdhanës Dita e Zanës, simbolizon largimin e stinës së ftohtë dhe ardhjen e një stine të re, më të pëlqyeshme për të gjithë, ardhjen e pranverës. Në 14 mars, bimësia zgjohet nga gjumi dimëror dhe nis të thithë nga toka lëngjet që i nevojiten për t’u rritur. Të parët tregojnë se një natë para Ditës së Verës, njerëzit mblidheshin më shpejt në shtëpitë e tyre për të festuar së bashku. Zgjimi bëhej në të gdhirë dhe të moshuarit herët në mëngjes hapnin derën e shtëpisë për bujari, merrnin shtambën për ta mbushur me ujë të freskët, dhe sillnin në shtëpi nje plis bari të gjelbëruar, ndërkohë që të rinjtë plehëronin portokallet dhe ullinjtë. Dreka e kësaj dite ishte një “rit” plot humor dhe shijim për të gjithë. Zakonisht kjo drekë kalohej në natyrë, ku të rinjtë organizonin lojëra popullore, ndërsa të vegjlit vraponin të mblidhnin manushaqe e karafila të porsacelur.

Embëlsirat tradicionale, ballokumet e revania, që të gjitha me shumë gjalpë, miell misri e vezë, kanë një recetë që në fakt më të mirë, e bëjnë vetëm gratë në moshë të thyer ose ato që i kanë qëndruar besnike traditës së të parëve të tyre. Qyteti i Elbasanit vecanërisht dhe krahinat përreth kanë meritën që e kanë ruajtur dhe përcjellë brez pas brezi traditën e Ditës së Verës. Shumë miq vijnë nga të gjitha zonat e vendit, për të shijuar gatimet karakteristike të kësaj zone si ballokumet dhe revaninë e famshme, që në këtë ditë, sipas vendasve “goditen” ndryshe nga herët e tjera. Por, edhe gjelin e detit, arrat, apo palat e fikut, që tradicionalisht iu dhurohen fëmijëve të vegjël, të cilët janë të parët që bëjnë vizita mbarësie nëpër shtëpitë e të afërmve dhe të fqinjëve. Vitet e fundit kjo festë ka marrë përmasa masive dhe është përhapur në të gjithë Shqipërine ku festohet me bujë dhe me shumë gëzim.

(mbledhur nga shkrime të shumta)

Thursday, March 6, 2008

Fli lepurush


(nga Elda)

Fjeti zogu pas çatisë,
Fjeti lulja e kuvlisë,
Fjeti macja te divani,
Lepurush dhe ti bëj nani.

Lepurushi tund mustaqet,
Ha karrota dhe kënaqet,
Përkëdhelet dhe më thotë,
Unë pa përralla nuk fle dot!

Nuk fle dot? Ç'po thua vallë?
Edhe unë s'kërkoj më përrallë,
Se u rrita lepurush,
Fle me kukullën gushë më gushë.

Tuesday, March 4, 2008

Këngë për 7 Marsin


O mësues i dashur,
Ne të duam shumë,
Ti për ne je prind i dytë,
Se na edukon.

Festën e mësuesit,
Ne do ta festojmë,
Lulet më të bukura,
Ne do t'ja dhurojmë.

Monday, March 3, 2008

Nëna ime



Nëna ime e dashur
Sa shumë të dua
Ti gjithmonë ke patur
Shumë durim me mua


Pranë më qëndron
Kur jam e sëmurë
Natën më përgjon
Mos kam temperaturë


Ti për mua je
Thesar i paçmuar
E gjithë bota je
Diell i pashuar!